1. Туул голын усны чанар

11 дүгээр сарын 13- 14-нд, усны чанарын хяналт шинжилгээний хөтөлбөрийн дагуу Туул голын Уубулан, Налайх, Баянзүрх, Зайсан, Сонсголон, Сонгино дээд, Сонгино доод, Шинэ гүүр, Хаданхясаа хяналт-шинжилгээний цэгүүдээс тус бүр 1 сорьц авч, усны химийн найрлага, чанарын үзүүлэлтүүдийг тодорхойллоо. Шинжилгээний дүнгээс үзэхэд: Улаанбаатар хотоос дээш хэсэгт Туул голын усны цахилгаан дамжуулах чанар дунджаар 70 мкСи/см байсан ба хот орчимд 125 мкСи/см, хотоос доош буюу Сонгиноос Алтанбулаг хүртэлх хэсэгт 2- 4 дахин нэмэгдэж 225- 550 мкСи/см байлаа.

Туул голын усны 2018- 2019 оны цахилгаан дамжуулах чанарын өөрчлөлтийг дараагийн зурагт үзүүллээ. Жич: Туул голын Алтанбулаг хяналт-шинжилгээний цэгээс сорьц авах боломжгүй байсан учраас графикт дээд цэг буюу Хаданхясаа цэгийн дүнг үзүүлсэн болно.

1 дүгээр зураг. Туул голын усны цахилгаан дамжуулах сарын чанарын өөрчлөлт

Улаанбаатар хотоос дээш болон хот орчимд Туул голын усны ууссан хүчилтөрөгчийн горим хэвийн байсан ба Баянзүрхийн гүүрийн орчим голын усанд биохимийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч /БХХ₅/-ийн бохирдол илэрч, усны чанарын стандарт MNS4586-98 дахь хүлцэх агууламж /цаашид ХА гэх/-аас 1.9 дахин  давсан ба бусад үзүүлэлтээр бохирдолгүй цэвэр байлаа.

Улаанбаатар хотын хаягдал бохир ус цэвэрлэх төв байгууламжаас цэвэршүүлэгдээд гарч буй хаягдал бохир ус нийлснээс доош буюу Сонгиноос Хаданхясаа цэг хүртэлх хэсэгт голын усны бохирдол өмнөх сарынхаас ихсэж, ууссан хүчилтөрөгчийн горим алдагдаж, усны чанарын стандарт MNS4586-98 дахь хүлцэх агууламж /цаашид ХА гэх/-аас давсан агууламж, үзүүлэлтийн тоо нэмэгдэж, их бохирдол, онцгой бохирдлын түвшинд хүрсэн байна. Тухайлбал, голын энэ хэсэгт усны ууссан хүчилтөрөгчийн агууламж 0.77- 2.93 мгО/л буюу онцгой бохирдлын түвшинд, биохимийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч /БХХ₅/-ийн агууламж 30.8- 61.5 мгО/л буюу Сонгино цэгийн орчим онцгой бохирдлын түвшинд, Шинэ гүүр, Хаданхясааны цэгийн орчим их бохирдлын түвшинд тус тус хүрч /2 дугаар зураг/, усан дахь аммонийн азот /NH₄/-ын агууламж 1.01- 3.98 мгN/л-т хэлбэлзэж байгаа нь ХА-аас 2- 8 дахин /3 дугаар зураг/ их, эрдэс фосфор /PО₄/-ын агууламж 0.504- 0.998 мгN/л-т хэлбэлзэж, ХА-аас 5- 9.9 дахин, ПИЧ-ын агууламж Сонгины орчим  ХА-аас 1.4 дахин, Сонгино, Шинэ гүүр цэгийн орчим 6 валенттай хромын агууламж ХА-аас тус тус 2.4 дахин, нитратын азот /NО₃/-ын агууламж 11.53- 12.27 мгN/л-т хэлбэлзэж байгаа нь ХА-аас 1.1-1.2 дахин давсан бохирдол илэрсэн байна.

Туул голын усны шинжилгээний 2019 оны 11 дүгээр сарын дүнг усны чанарыг илэрхийлэх гол үзүүлэлтүүдээр усны чанарын стандарт дахь хүлцэх агууламжтай харьцуулан 1 дүгээр хүснэгтэд үзүүлэв. 

1 дүгээр хүснэгт

Тайлбар: БХХ₅-биохимийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч, ПИЧ- перманганатын исэлдэх чанар,  MNS4586-98 усны чанарын стандарт дахь хүлцэх агууламжаас давсан үзүүлэлтүүдийг тодруулав.

Туул голын усны чанарыг илэрхийлэх гол үзүүлэлтүүдийг MNS4586-98 усны чанарын стандарт дахь ХА-тай харьцуулан дараагийн зургуудад харууллаа.

2 дугаар зураг. Туул голын усан дахь биохимийн хэрэгцээт хүчилтөрөгчийн сарын өөрчлөлт

3 дугаар зураг. Туул голын усан дахь аммонийн азотын сарын өөрчлөлт

2. Улаанбаатар хотын хаягдал бохир ус цэвэрлэх байгууламжуудын усны хяналт шинжилгээ

2019 оны 11 дүгээр сарын 14-нд Улаанбаатар хотын хаягдал бохир ус цэвэрлэх 3 байгууламж /цаашид ЦБ гэх/-ийн орж байгаа болон цэвэршүүлээд гарч байгаа хаягдал бохир усны цэгээс 6 сорьц авч, тэдгээр сорьцонд хийсэн шинжилгээний дүнг MNS 4943-2015 “Хаягдал ус”-ны стандартад заагдсан хүрээлэн байгаа орчинд нийлүүлж болох хаягдал усан дахь бохирдуулах бодисын зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээ (цаашид ЗДХ)-тэй харьцуулан 2 дугаар хүснэгтэд үзүүллээ. 

2 дугаар хүснэгт

Тайлбар: Ж/б-Жинлэгдэх бодис, БХХ₅-Биохимийн Хэрэгцээт Хүчилтөрөгч, ХХХ-Химийн Хэрэгцээт Хүчилтөрөгч, MNS4943:2015 хаягдал усны стандартад заагдсан хүрээлэн байгаа орчинд нийлүүлж болох хаягдал усан дахь бохирдуулах бодисын зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээээс давсан үзүүлэлтүүдийг тодруулав.

Шинжилгээний дүнгээс үзэхэд цэвэрлэх байгууламжуудаас гарч байгаа ус 48%- 96%-ийн цэвэршүүлэлттэй байсан ба үүнээс Толгойт дахь Төв ЦБ 48%-ийн цэвэршүүлэлттэй /4 дүгээр зураг/, цэвэршүүлээд гарч буй хаягдал бохир усны жинлэгдсэн бодис, биохимийн болон химийн хэрэгцээт хүчилтөрөгчийн агууламж ЗДХ-ээс 9- 13 дахин, нийт азотын агууламж ЗДХ-ээс 2 дахин давж, Нисэхийн ЦБ-аас гарч буй хаягдал бохир усны жинлэгдсэн бодис, биохимийн болон химийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч, нийт азотын агууламж ЗДХ-ээс 2- 11 дахин давж, Био орон сууц ЦБ-аас гарч буй хаягдал бохир усны биохимийн болон химийн хэрэгцээт хүчилтөрөгчийн агууламж ЗДХ-ээс 1.4- 2.6 дахин давсан бохирдолтой усыг Туул голд нийлүүлж байлаа.

Толгойт дахь Төв ЦБ-ийн 2018 оны 11 дүгээр сараас 2019 оны 11 дүгээр сарын хаягдал бохир ус цэвэршүүлсэн чадварыг дараагийн зурагт үзүүллээ.

4 дүгээр зураг. Төв цэвэрлэх байгууламжийн хаягдал бохир ус цэвэршүүлэх чадвар, %

Дүгнэлт, Туул голын усанд 2019 оны 11 дүгээр сард  хийсэн шинжилгээний дүнгээс үзэхэд Улаанбаатар хотоос дээш хэсэгт голын усны ууссан хүчилтөрөгчийн горим хэвийн байсан ба голын усны чанар өмнөх сарынхаас муудаж, голын усанд биохимийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч /БХХ₅/-ийн бохирдол Баянзүрхийн гүүрийн орчим илэрч, усны чанарын стандарт MNS4586-98 дахь хүлцэх агууламж /цаашид ХА гэх/-аас давсан ба бусад үзүүлэлтээр бохирдолгүй цэвэр байлаа.

Сонгиноос Алтанбулагийн гүүр хүртэлх хэсэгт голын усны ууссан хүчилтөрөгчийн горим алдагдаж, усны бохирдол өмнөх сарынхаас ихсэж, усны чанарын стандарт MNS4586-98 дахь хүлцэх агууламж /цаашид ХА гэх/-аас давсан үзүүлэлтийн тоо, агуулагдах хэмжээ нэмэгдэж, голын усны ууссан хүчилтөрөгчийн агууламж онцгой их бохирдлын түвшинд,  биохимийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч /БХХ₅/-ийн агууламж Сонгины орчим онцгой их бохирдлын түвшинд,  бусад цэгүүдийн орчим их бохирдлын түвшинд, аммонийн азот /NH₄/-ын агууламж их бохирдлын түвшинд тус тус хүрч, голын ус маш их бохирдолтой байгаа ба өмнөх жилийн мөн үеийнхээс Туул голын усны бохирдол их байлаа. Тухайлбал, Туул голын усны цахилгаан дамжуулах чанарын агууламж /эрдэсжилттэй шууд хамааралтай/ хотоос дээш хэсэгт бага зэрэг, хотоос доош хэсэгт 1.6- 2.4 дахин, органик бодисын агууламж 3- 8 дахин их байна.

Энэ үед Толгойт дахь хаягдал бохир ус цэвэрлэх байгууламж /цаашид ЦБ гэх/ Төв ЦБ-ийн цэвэршүүлэх чадвар 48%, Нисэхийн ЦБ-ийн цэвэршүүлэх чадвар 84%, Био орон сууцны ЦБ-ийн цэвэршүүлэх чадвар 96%-тай байгаа ба Био үйлдвэрийн ажиллагаа зогссон учир ЦБ нь ажиллахгүй байлаа.