1. Туул голын усны чанар

5 дугаар сарын 13- 14-нд, хөтөлбөрийн дагуу Туул голын Уубулан, Налайх, Баянзүрх, Зайсан, Сонсголон, Сонгино дээд, Сонгино доод, Алтанбулаг, мөн Туул голын цутгал Сэлбэ голын Улаанбаатар, Дунд голын Улаанбаатар хяналт-шинжилгээний цэгүүдээс тус тус сорьц авч, усны химийн найрлага, чанарын үзүүлэлтүүдийг тодорхойллоо. Шинжилгээний дүнгээс үзэхэд: Улаанбаатар хотоос дээш хэсэгт Туул голын усны цахилгаан дамжуулах чанар 70 орчим мкСи/см байсан ба хот орчимд дунджаар 100 мкСи/см, хотоос доош хэсэгт 2- 5 дахин нэмэгдэж 210- 500 мкСи/см-т хэлбэлзэж байлаа.

2019 оны 5 дугаар сараас 2020 оны 5 дугаар сарын Туул голын усны цахилгаан дамжуулах чанарын сарын өөрчлөлтийг дараагийн зурагт үзүүллээ.

1 дүгээр зураг. Туул голын усны цахилгаан дамжуулах сарын чанарын өөрчлөлт

Улаанбаатар хотоос дээш болон хот орчимд Туул  голын усны ууссан хүчилтөрөгчийн горим хэвийн, Улаанбаатар хотоос дээш хэсэгт голын ус бохирдолгүй, цэвэр байсан ба харин хот орчимд Сонсголонгийн гүүр орчимд хялбар исэлдэх органик бодисын бохирдол бага зэрэг илэрч, усны чанарын стандарт MNS4586-98 дахь хүлцэх агууламж /цаашид ХА гэх/-аас бага зэрэг давсан байна.

Улаанбаатар хотын хаягдал бохир ус цэвэрлэх Төв цэвэрлэх байгууламжаас цэвэршүүлэгдээд гарч буй хаягдал бохир ус нийлснээс доош буюу Сонгино, Шинэ гүүрийн орчим голын усны ууссан хүчилтөрөгчийн горим алдагдаж, Сонгино доод цэгийн орчим онцгой их бохирдлын түвшинд, Шинэ гүүрийн орчим их бохирдлын түвшинд хүрсэн байна. Голын усан дахь бохирдол өмнөх сарынхаас багасаж, усны чанарын стандарт MNS4586-98 дахь хүлцэх агууламж /цаашид ХА гэх/аас давж, их бохирдол, онцгой их бохирдлын түвшинд хүрсэн агууламж, бохирдолтой үзүүлэлтийн тоо цөөрчээ. Тухайлбал, Туул голын Сонгиноос Алтанбулаг хяналт шинжилгээний цэг хүртэлх хэсэгт голын усны ууссан хүчилтөрөгчийн агууламж 2.16- 7.77 мгО/л байсан ба Сонгино доод, Шинэ гүүрийн орчим голын усны ууссан хүчилтөрөгчийн горим алдагдаж, их бохирдол, онцгой их бохирдлын түвшинд хүрч байлаа. Туул голын усны биохимийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч /БХХ₅/-ийн агууламж 33.2- 91.0 мгО/л-т хэлбэлзэж /2 дугаар зураг/ байгаа нь ХА-аас 11- 30 дахин давж, БХХ₅-ийн агууламж өмнөх сараас 2- 3 дахин багассан хэдий ч дагуудаа онцгой бохирдлын түвшинд тус тус хүрсэн хэвээр байна. Мөн усан дахь аммонийн азот /NH₄/-ын агууламж 2.27- 19.00 мгN/л-т хэлбэлзэж, ХА-аас 4- 38 дахин /3 дугаар зураг/, нитритийн азот /NО₂/-ын агууламж 0.032- 0.208 мгN/л-т хэлбэлзэж, ХА-аас 1.6- 10 дахин, эрдэс фосфор /PО₄/-ын агууламж 0.536- 0.945 мгN/л-т хэлбэлзэж, ХА-аас 5- 9 дахин тус тус давсан бохирдол илэрчээ. Мөн Шинэ гүүрийн орчим усан дахь 6 валенттай хромын бохирдол илэрч, ХА-аас давсан байна. Энэ үед Туул голын цутгал Сэлбэ- Улаанбаатар Дунд гол- Улаанбаатар цэгийн орчимд органик бодисын болон эрдэс азотын бохирдол илэрч, БХХ₅-ын агууламж ХА-аас 1.8- 1.9 дахин, нитратийн азотын агууламж ХА-аас 1.7- 1.9 дахин давж, Дунд гол- Улаанбаатар цэгийн орчимд нитритийн азотын агууламж 0.027 мгN/л агуулагдаж, ХА-аас бага зэрэг давжээ.

Туул голын усны шинжилгээний 2020 оны 5 дугаар сарын дүнг усны чанарыг илэрхийлэх гол үзүүлэлтүүдээр усны чанарын стандарт дахь хүлцэх агууламжтай харьцуулан 1 дүгээр хүснэгтэд үзүүллээ. Жич: Усны чанарын стандарт MNS4586-98 дахь хүлцэх агууламж /ХА/-аас давсан агууламжийг тодруулав.

1 дүгээр хүснэгт

Тайлбар: БХХ₅-биохимийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч, ПИЧ- перманганатын исэлдэх чанар,  MNS4586-98 усны чанарын стандарт дахь хүлцэх агууламжаас давсан үзүүлэлтүүдийг тодруулав.

Туул голын усны чанарыг илэрхийлэх гол үзүүлэлтүүдийг MNS4586-98 усны чанарын стандарт дахь ХА-тай харьцуулан дараагийн зургуудад харууллаа.

2 дугаар зураг. Туул голын усан дахь биохимийн хэрэгцээт хүчилтөрөгчийн сарын өөрчлөлт

3 дугаар зураг. Туул голын усан дахь аммонийн азотын сарын өөрчлөлт

2.Улаанбаатар хотын хаягдал бохир ус цэвэрлэх байгууламжуудын усны хяналт шинжилгээ

2020 оны 5 дугаар сарын 14-нд Улаанбаатар хотын хаягдал бохир ус цэвэрлэх 3 байгууламж /цаашид ЦБ гэх/-ийн хаягдал бохир ус орж байгаа болон цэвэршүүлээд гаргаж байгаа цэгүүдээс нийт 6 сорьц авч хийсэн шинжилгээний дүнг MNS 4943-2015 “Хаягдал ус”-ны стандартад заагдсан хүрээлэн байгаа орчинд нийлүүлж болох хаягдал усан дахь бохирдуулах бодисын зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээ (цаашид ЗДХ)-тэй харьцуулан 2 дугаар хүснэгтэд үзүүллээ. 

2 дугаар хүснэгт

Тайлбар: Ж/б-Жинлэгдэх бодис, БХХ₅-Биохимийн Хэрэгцээт Хүчилтөрөгч, ХХХ-Химийн Хэрэгцээт Хүчилтөрөгч, MNS4943:2015 хаягдал усны стандартад заагдсан хүрээлэн байгаа орчинд нийлүүлж болох хаягдал усан дахь бохирдуулах бодисын зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээээс давсан үзүүлэлтүүдийг тодруулав.

Шинжилгээний дүнгээс үзэхэд цэвэрлэх байгууламжуудаас гарч байгаа ус 88%- 97%-ийн цэвэршүүлэлттэй байсан ба үүнээс Толгойт дахь Төв ЦБ-ийн хаягдал бохир ус цэвэршүүлэх чадвар 88% /4 дүгээр зураг/, цэвэршүүлээд гарч буй хаягдал бохир усны нийт азот, жинлэгдсэн бодис, биохимийн болон химийн хэрэгцээт хүчилтөрөгчийн агууламж ЗДХ-ээс 2.5- 25 дахин, Нисэхийн ЦБ 96% цэвэршүүлж, гарч буй хаягдал бохир усны нийт азот, жинлэгдсэн бодис, биохимийн болон химийн хэрэгцээт хүчилтөрөгчийн агууламж ЗДХ-ээс 3- 4 дахин давж, Био орон сууц ЦБ 97% цэвэршүүлж, гарч буй хаягдал бохир усны жинлэгдсэн бодис, биохимийн болон химийн хэрэгцээт хүчилтөрөгчийн агууламж ЗДХ-ээс 1.5- 1.8 дахин давсан бохирдолтой усыг тус тус Туул голд нийлүүлж байлаа.

Толгойт дахь Төв ЦБ-ийн 2019 оны 5 дугаар сараас 2020 оны 5 дугаар сарын хаягдал бохир ус цэвэршүүлсэн чадварыг дараагийн зурагт үзүүллээ.

4 дүгээр зураг. Төв цэвэрлэх байгууламжийн хаягдал бохир ус цэвэршүүлэх чадвар, %

Дүгнэлт, Туул голын усанд 2020 оны 5 дугаар сард хийсэн хяналт шинжилгээний дүнгээс үзэхэд голын усны цахилгаан дамжуулах чанар /эрдэсжилттэй шууд хамааралтай/-ын агууламж хотоос дээш хэсэгт 70 орчим мкСи/см, хот орчимд дунджаар 100 мкСи/см, хотоос доош 2- 5 дахин нэмэгдэж 210- 500 мкСи/см-т хэлбэлзэж байлаа.

Туул  голын усны ууссан хүчилтөрөгчийн горим Улаанбаатар хотоос дээш болон хот орчимд хэвийн байсан ба Улаанбаатар хотоос дээш хэсэгт голын ус бохирдолгүй, цэвэр, харин Сонсголонгийн гүүр орчимд органик бодисын бохирдол бага зэрэг илэрч, усны чанарын стандарт MNS4586-98 дахь хүлцэх агууламж /цаашид ХА гэх/-аас бага зэрэг давсан байна.

Улаанбаатар хотын хаягдал бохир ус цэвэрлэх Төв цэвэрлэх байгууламжаас цэвэршүүлэгдээд гарч буй хаягдал бохир ус нийлснээс доош буюу Сонгиноос Алтанулаг хүртэлх хэсэгт Туул голын усны бохирдол өмнөх сарынхаас сараас 2- 3 дахин багасаж, усны чанарын стандарт MNS4586-98 дахь хүлцэх агууламж /цаашид ХА гэх/-аас давж, их бохирдол, онцгой их бохирдлын түвшинд хүрсэн бохирдолтой үзүүлэлтийн тоо цөөрч, агуулагдах хэмжээ багассан хэдий ч маш их бохирдолтой хэвээр байлаа. Тухайлбал, Туул голын Сонгино доод, Шинэ гүүрийн орчим голын усны ууссан хүчилтөрөгчийн горим алдагдаж, усны биохимийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч /БХХ₅/-ийн дагуудаа онцгой их бохирдлын түвшинд, усан дахь эрдэс азотын бохирдол дагуудаа илэрч, нитритийн азотын агууламж Сонгино доод цэгийн орчим 10ХА давж, их бохирдлын түвшинд хүрч, Шинэ гүүрийн орчим 6 валенттай хромын бохирдол тус тус илэрсэн байна. Мөн Туул голын цутгал Сэлбэ- Улаанбаатар Дунд гол- Улаанбаатар цэгийн орчимд органик бодисын болон эрдэс азотын бохирдол бага зэрэг илэрч байлаа.

Энэ үед Толгойт дахь хаягдал бохир ус цэвэрлэх байгууламж /цаашид ЦБ гэх/ Төв ЦБ-ийн цэвэршүүлэх чадвар 88%, Нисэхийн ЦБ-ийн цэвэршүүлэх чадвар 96%, Био орон сууцны ЦБ 97%-тай цэвэршүүлсэн усыг Туул голд нийлүүлж байжэ