1. Туул голын усны чанар

Усны чанарын хяналт-шинжилгээний хөтөлбөрийн дагуу 4 дүгээр сарын 4- 5-нд, Туул голын дагуу Улаанбаатар хотоос дээш, доош хяналт-шинжилгээний 6 цэг, Сэлбэ- УБ цэгээс 1 сорьц авч, усны химийн найрлага, чанарын үзүүлэлтүүдийг тодорхойллоо. Тэдгээр сорьцонд хийсэн шинжилгээний дүнгээс үзэхэд: хотоос дээш хэсэгт болон хот орчимд Туул голын усны цахилгаан дамжуулах чанар 65- 80 мкСи/см, хотоос доош буюу Сонгино доод цэгээс Алтанбулаг хүртэлх хэсэгт эрдэсжилт 8- 9 дахин нэмэгдэж, 620- 680 мкСи/см-т хүрсэн байна.

Туул голын усны цахилгаан дамжуулах чанарын 2017- 2018 оны өөрчлөлтийг дараагийн зурагт үзүүллээ.

1 дүгээр зураг. Туул голын усны цахилгаан дамжуулах чанарын өөрчлөлт

Туул голын ууссан хүчилтөрөгчийн горим хотоос дээш хэсэгт хэвийн байсан ба органик бодисын бохирдол илэрч, Уубулан цэгийн орчим биохимийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч /БХХ₅/-ийн агууламж, Уубулан,  Налайх, Баянзүрх цэгийн орчим перманганатын исэлдэх чанар /ПИЧ/-ын агууламж тус тус усны чанарын стандарт MNS4586-98 дахь хүлцэх агууламж /цаашид ХА гэх/-аас бага зэрэг давсан бохирдолтой байлаа.

Улаанбаатар хотын хаягдал бохир ус цэвэрлэх төв байгууламжаас цэвэршүүлэгдээд гарч буй хаягдал бохир ус нийлснээс доош буюу Сонгино доод цэгээс Алтанбулаг хүртэлх хэсэгт голын усны хүчилтөрөгчийн горим алдагдаж, 1.82- 3.27 мгО/л-т хэлбэлзэж байсан ба биохимийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч /БХХ₅/-ийн агууламж 98.8- 171 мгО/л байгаа нь ХА-аас 33- 57 дахин /2 дугаар зураг/, перманганатын исэлдэх чанар /ПИЧ/-ын агууламж 12.0- 14.5 мгО/л байгаа нь ХА-аас  1.2- 1.4 дахин давжээ. Усан дахь аммонийн азот /NH₄/-ын агууламж 19.10- 24.24 мгN/л-т хэлбэлзэж, ХА-аас 38- 48 дахин /3 дугаар зураг/, эрдэс фосфор /Р_эрд/-ын агууламж 1.053- 1.799 мгР/л-т хэлбэлзэж, ХА-аас 10- 18 дахин давсан бохирдол илэрч, ууссан хүчилтөрөгч, органик бодисын агууламж Сонгино доод, Хаданхясаа, Алтанбулаг цэгийн орчим их бохирдол (цаашид ИБ)-ын болон онцгой их бохирдол (цаашид ОИБ)-ын түвшинд хүрч, эрдэс азотын агууламж 10ХА-аас давж, ИБ-ын түвшинд тус тус хүрсэн байна. Мөн Туул голын Алтанбулаг цэгийн орчим 6 валенттай хромын агууламж орчим ХА-аас 4.8 дахин бохирдол илрчээ. Энэ үед Туул голын цутгал Сэлбэ голын Улаанбаатар цэгийн орчимд голын усны эрдэсжилт бага, цахилгаан дамжуулах 214 мкСи/см, ууссан хүчилтөрөгчийн горим хэвийн, голын усанд органик бодисын болон аммонийн азот, нитритийн азотын бохирдол илэрч, ХА-аас 1.1- 1.5 дахин давжээ. Сорьц авах үед Туул голын цутгал Улиастай, Дунд гол урсацгүй байлаа.

Туул голын усны шинжилгээний 2018 оны 4 дүгээр сарын дүнг усны чанарыг илэрхийлэх гол үзүүлэлтүүдээр MNS4586-98 усны чанарын стандарт дахь хүлцэх агууламжтай харьцуулан 1 дүгээр хүснэгтэд үзүүлэв. 

1 дүгээр хүснэгт

Тайлбар: БХХ₅-биохимийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч, ПИЧ-Перманганатын исэлдэх чанар, аргын мэдрэх чадвараас бага (<) буюу  илрээгүй, MNS4586-98 усны чанарын стандарт дахь хүлцэх агууламжаас давсан үзүүлэлтүүдийг тодруулав.

Туул голын усны чанарын шинжилгээний дүнг усны чанарыг илэрхийлэх гол үзүүлэлтүүдээр усны чанарын стандарт MNS4586-98 дахь ХА-тай харьцуулан дараагийн зургуудад харууллаа.

  2 дугаар зураг. Туул голын усан дахь биохимийн хэрэгцээт хүчилтөрөгчийн сарын өөрчлөл

3 дугаар зураг. Туул голын усан дахь аммонийн азотын сарын өөрчлөлт

2. Хаягдал бохир усны хяналт-шинжилгээ

4 дүгээр сарын 5-нд Улаанбаатар хотын хаягдал бохир ус цэвэрлэх 4 байгууламж /цаашид ЦБ гэх/-ийн орж байгаа болон цэвэршүүлээд гарч байгаа хаягдал бохир усны 8 цэгээс авсан сорьцонд хийсэн шинжилгээний дүнг MNS 4943-2015 “Хаягдал ус”-ны стандартад заагдсан хүрээлэн байгаа орчинд нийлүүлж болох хаягдал усан дахь бохирдуулах бодисын зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээ (цаашид ЗДХ)-тэй харьцуулан 2 дугаар хүснэгтэд үзүүллээ.

2 дугаар хүснэгт

Шинжилгээний дүнгээс үзэхэд цэвэрлэх байгууламжуудаас гарч байгаа ус 63%- 95%-ийн цэвэршүүлэлттэй байсан ба үүнээс Толгойт дахь Төв ЦБ 63% /4 дүгээр зураг/, цэвэршүүлээд гарч буй хаягдал бохир усны биохимийн болон химийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч, нийт азотын агууламж хаягдал усан дахь бохирдуулах бодисын зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээ (ЗДХ)-ээс 3- 23 дахин давсан бохирдолтой усыг, Нисэхийн ЦБ-аас цэвэршүүлээд гарч буй хаягдал бохир усны биохимийн болон химийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч, нийт азотын агууламж ЗДХ-ээс 4- 8 дахин давсан бохирдолтой усыг, Био тосгоны орон сууцны ЦБ-аас гарч буй хаягдал бохир усанд жинлэгдэх бодис, усны биохимийн болон химийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч, нийт азотын агууламж ЗДХ-ээс 1.1- 5 дахин давсан бохирдолтой усыг, Био үйлдвэрийн ЦБ-аас цэвэршүүлээд гарч буй хаягдал бохир усны химийн хэрэгцээт хүчилтөрөгчийн агууламж ЗДХ-ээс 4 дахин давсан бохирдолтой усыг Туул голд нийлүүлж байжээ.

2017 оны 4 дүгээр сараас 2018 оны 4 дүгээр сарын Толгойт дахь Төв ЦБ-ийн хаягдал бохир ус цэвэршүүлсэн чадварыг дараагийн зурагт үзүүллээ.

4 дүгээр зураг. Төв цэвэрлэх байгууламжийн хаягдал бохир ус цэвэршүүлэх чадвар,%

Дүгнэлт, 2018 оны 4 дүгээр сарын шинжилгээний дүнгээс үзэхэд, Улаанбаатар хотоос дээш хэсэгт Туул голын усны ууссан хүчилтөрөгчийн горим хэвийн, эрдэсжилт өмнөх сараас багассан боловч голын усанд органик бодисын бохирдол бага зэрэг илэрсэн байна.

Хотоос доош буюу Сонгино доод цэгээс Алтанбулаг хүртэлх хэсэгт усны бохирдол өмнөх сараас нилээд багассан ч, голын усны ууссан хүчилтөрөгч, органик бодисын агууламж онцгой их бохирдлын түвшинд, эрдэс азотын агууламж их бохирдлын түвшинд тус тус хүрсэн хэвээр байна.

Толгойт дахь Төв ЦБ-ын гарч буй хаягдал бохир ус цэвэршүүлэх чадвар 63% байгаа бөгөөд энэ үед Нисэхийн ЦБ 77%, Био орон сууцны ЦБ 95%,  Био үйлдвэрийн ЦБ 62% цэвэршүүлж байлаа.