МОНГОЛ ОРНЫ ДУЛААНЫ УЛИРЛЫН УУР АМЬСГАЛЫН ТОЙМ

Монгол орны хэмжээнд 1981-2010 оны дундаж (ОЖД)-аар тав, есдүгээр сард агаарын дундаж температур Их нууруудын хотгор, Алтайн өвөр говь, говийн нутгийн өмнөд хэсгээр +14…+20 градус, Алтай, Хангай, Хөвсгөл, Хэнтэйн уулсаар -4…+8 градус, бусад нутгаар +9…+14 градус байдаг бол зургаа, наймдугаар сард Алтайн өвөр говь, говийн нутгийн өмнөд хэсгээр +18…+24 градус, Алтай, Хангай, Хөвсгөлийн уулархаг нутгаар 0…+12 градус, бусад нутгаар +12…+18 градус байдаг. Монгол орны хамгийн дулаан сар болох долдугаар сарын агаарын дундаж температур Алтайн өвөр, говийн нутгийн өмнөд хэсгээр +20…+26 градус, Алтай, Хангай, Хөвсгөлийн уулсаар +2…+14 градус, бусад нутгаар +14…+20 градус байдаг.

      Агаарын үнэмлэхүй их температур говийн нутгаар +40 градус, хээрийн бүсэд +36 градус, бусад нутгаар +32 градусаас давж  олон хоног дараалан халахыг  их халуун гэдэг. Сүүлийн жилүүдэд уур амьсгалын дулааралтын улмаас зундаа их халах явдал  ихээхэн тохиолдох болсон. Тухайлбал: 1940 оноос хойш тохиолдсон  хамгийн дулаан жил болох 2007, 2017 онуудын 7 дугаар сард агаарын үнэмлэхүй их температур Сэлэнгэ, Дорнодын нутгаар +40..+42 градус, Булган, Төв, Хэнтий, Сүхбаатар, Дорноговийн нутаг, Дундговь, Увс, Ховдын зарим нутгаар +35..+39 градус, Монгол Алтай, Хангайн нуруугаар +26..+30 градус, бусад нутгаар +31..+34 градус, хөрсөн дээр Орхон-Сэлэнгийн бэлчир, Говийн нутгаар +59..+67 градус, бусад нутгаар +50..+57 градус хүрч халсан байна. 1975-2010 оны хооронд агаарын үнэмлэхүй их температур 30 градусаас давж халсан халуун өдрийн тоо Их нууруудын хотгор, Монголын нутгийн зүүн хагаст 10 жилд 5-8 хоногоор нэмэгдсэн байна.

Монгол орны хэмжээнд ОЖД-аар тавдугаар сард Хангайн нурууны өвөр тал, Эрээний нуруу болон Орхон, Сэлэнгийн сав нутгаар 20-35 мм, Их нууруудын хотгор болон олон нууруудын хөндий, говийн нутгаар 4-10 мм, бусад нутгаар 10-20 мм хур тунадас унадаг. 5 дугаар сарын хувьд 1988, 2002, 2003 ондууд хур тунадас ихтэй,  2004, 2018 онууд хур тунадас багатай жилүүд байсан.  Зургадугаар сард Хөвсгөл, Архангай, Булган, Сэлэнгийн ихэнх нутаг, Өвөрхангай,Төв, Хэнтийн хойд, Дорнод, Сүхбаатарын зүүн өмнөд хэсгээр 50-70 мм, Баян-Өлгий, Увс, Ховд, Говь-Алтай, Баянхонгор, Өмнөговь, Дундговь, Дорноговийн ихэнх нутаг, Завханы баруун, Өвөрхангайн өмнөд хэсгээр 8-30 мм, бусад нутгаар 30-50 мм хүртэл хур тунадас ордог ба сарын сүүлчээр үргэлжилсэн хүйтэн бороо орох тохиолдол цөөнгүй тохиолддог. Зуны улиралд орох хур борооны 70 гаруй хувийг долоо ба наймдугаар  сарын хур тунадас эзэлдэг бөгөөд бөгөөд төвийн нутгийн баруун, зүүн зүгийн нутгийн хойд болон зүүн өмнөд хэсгээр 80-120 мм, баруун ба говийн нутгаар 20-40мм, бусад нутгаар 40-80 мм бороо ордог. 1980, 1981, 1988, 2000-2002, 2007, 2010, 2015, 2017 онуудад ихэнх нутгаар хур тунадас ОЖД-аас бага орж, гантай байв. Сүүлийн жилүүдэд их нутаг хамарсан зүс бороо орох тохиолдол багасч, ихэвчлэн түр зуурын ширүүн аадар бороо зурвас газраар орох нь ихсэж байна.  Харин 1990, 1993, 1994, 1998, 2012, 2018 онд ихэнх нутгаар, 1997 онд нутгийн төв хэсгээр,  2003 онд нутгийн баруун хагас ОЖД-аас  1-3 дахин их бороо оржээ. 9 дүгээр сараас борооны хэмжээ багасаж, орох тохиолдол нь цөөрдөг ба Хөвсгөл, Архангай, Булган, Сэлэнгийн ихэнх нутаг, Төв, Хэнтий, Дорнодын хойд хэсгээр 70-90 мм, Баян-Өлгий, Увс, Ховд, Говь-Алтай, Баянхонгор, Өмнөговь, Дундговь, Дорноговийн ихэнх нутаг, Завханы баруун, Өвөрхангайн өмнөд хэсгээр 20-40 мм, бусад нутгаар 40-70 мм ордог ба зарим сэрүүн жилд сарын сүүлчээр уулархаг нутгаар нойтон цас ордог.

Манай орны хувьд хаврын саруудад хүчтэй салхи, шороон шуурга ихээхэн ажиглагддаг  бөгөөд 1993, 1996 оны 5 дугаар сард Говь-Алтай, Өвөрхангай, Баянхонгор, Хэнтий, Сүхбаатар, Өмнөговь, Дорноговийн нутгаар салхины хурд 30-40 м/с хүрч онц хүчтэй цасан ба шороон шуурга шуурч, төв орон нутгийн олон аж ахуйн байгууллага, иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан байна. Долоо, наймдугаар сард их хэмжээний газар нутгийг хамарсан хүчтэй салхи шуурга тохиолдох нь ховор боловч аянга цахилгаантай аадар борооны өмнө нөөлөг салхи ажиглагдаж  24-28 м/с, зарим үед 30 м/с-ээс давах тохиолдол гардаг.

Намрын эхний цочир хүйтрэлт наймдугаар сард уулархаг нутаг болон газар тариалангийн бүс нутгаар голчлон ажиглагддаг. Есдүгээр сард цочир хүйтрэлт ажиглагдах тохиолдол нэмэгддэг онцлогтой.

Монгол орны 2019 оны V-IX сарын цаг агаарын урьдчилсан төлөв

Тавдугаар сард. ОЖД-аар агаарын температурын сарын дундаж нь Баян-Өлгий, Хөвсгөлийн ихэнх нутаг, Завханы зүүн, Баянхонгорын хойд, Архангайн баруун, Өвөрхангайн баруун хойд, Төв аймгийн зүүн хойд хэсгээр 4 градус хүйтнээс 8 градус дулаан, Өмнөговь, Дорноговийн ихэнх нутаг, Говь-Алтай, Баянхонгорын өмнөд хэсгээр 15-20 градус, бусад нутгаар 8-14 градус дулаан байдаг ( 1 дүгээр зураг).

Энэ сард агаарын дундаж температур Баян-Өлгий, Ховд, Говь-Алтайн нутгаар, Увс, Баянхонгорын өмнөд хэсэг, Завханы баруун хэсгээр уур амьсгалын нормоос 1.1-1.5 градусаар дулаан, бусад нутгаар нормын орчим байх төлөвтэй( 2 дугаар зураг).

ОЖД-аар Архангай, Булган, Сэлэнгийн ихэнх нутаг, Хөвсгөл, Төв аймаг, Хэнтий, Дорнодын хойд хэсгээр 20-35 мм, баруун ба говийн ихэнх нутгаар 4-10 мм, бусад нутгаар 10-20 мм хүртэл хур тунадас ордог (3 дугаар зураг).

Энэ сард Булган, Сэлэнгийн ихэнх нутаг, Хөвсгөлийн зүүн хэсэг, Төв аймаг, Хэнтий, Дорнодын хойд хэсгээр уур амьсгалын нормоос их, Говь-Алтайн ихэнх нутаг, Ховд, Баянхонгорын өмнөд хэсгээр бага, бусад нутгаар нормын орчим хур тунадас орох төлөвтэй( 4 дүгээр зураг).

Зургадугаар сард. ОЖД-аар агаарын температурын сарын дундаж нь Баян-Өлгий, Хөвсгөлийн ихэнх нутаг, Завханы зүүн, Баянхонгорын хойд, Архангайн баруун хэсгээр 0-12 градус, Ховд, Говь-Алтай, Баянхонгор, Өвөрхангай, Дундговийн өмнөд хэсэг, Дорнодын зарим газраар, Сүхбаатарын баруун өмнөд хэсэг, Өмнөговь, Дорноговийн ихэнх нутгаар 18-24 градус, бусад нутгаар 12-18 градус дулаан байдаг( 5 дугаар зураг).

Энэ сард агаарын дундаж температур Баян-Өлгий, Увс, Ховд, Завхан, Говь-Алтай, Баянхонгорын ихэнх нутаг, Өмнөговийн баруун хэсгээр уур амьсгалын нормоос 1.1-1.5 градусаар дулаан, бусад нутгаар нормын орчим байх төлөвтэй( 6 дугаар зураг).

Энэ сард Хөвсгөл, Архангай, Булган, Сэлэнгийн ихэнх нутаг, Өвөрхангай,Төв, Хэнтийн хойд, Дорнод, Сүхбаатарын зүүн өмнөд хэсгээр 50-70 мм, Баян-Өлгий, Увс, Ховд, Говь-Алтай, Баянхонгор, Өмнөговь, Дундговь, Дорноговийн ихэнх нутаг, Завханы баруун, Өвөрхангайн өмнөд хэсгээр 8-30 мм, бусад нутгаар 30-50 мм хүртэл хур тунадас ордог. ( 7 дугаар зураг).

 Энэ сард Баян-Өлгий, Увс, Ховд, Завханы ихэнх нутаг, Говь-Алтайн хойд хэсгээр уур амьсгалын нормоос бага, Өмнөговь, Дорноговь, Сүхбаатарын ихэнх нутаг, Дорнод, Дундговийн өмнөд хэсгээр уур амьсгалын нормоос ахиу, бусад нутгаар нормын орчим хур тунадас орох төлөвтэй(8 дугаар зураг).

Долдугаар сард. Агаарын температурын сарын дундаж нь Баян-Өлгий, Хөвсгөлийн ихэнх нутаг, Завханы зүүн, Баянхонгорын хойд хэсэг, Архангайн баруун хэсгээр 2-14 градус, Увс, Ховд, Говь-Алтайн зарим газраар, Баянхонгор, Өвөрхангайн өмнөд хэсэг, Өмнөговь, Дундговь, Дорноговь, Дорнод, Сүхбаатарын ихэнх нутгаар 20-26 градус, бусад нутгаар 14-20 градус дулаан байдаг( 9 дүгээр зураг).

Энэ сард агаарын дундаж температур Өмнөговь, Дорноговийн ихэнх нутаг, Дундговийн өмнөд хэсгээр уур амьсгалын нормоос 1.1-1.5 градусаар дулаан, бусад нутгаар нормын орчим байх төлөвтэй( 10 дугаар зураг).

ОЖД-аар Хөвсгөл, Архангай, Булганы ихэнх нутаг, Өвөрхангайн баруун хойд, Төв аймгийн зүүн хойд, Сэлэнгийн баруун, Хэнтийн хойд, Дорнодын хойд болон зүүн хэсгээр 80-120 мм, Ховд, Говь-Алтай, Баянхонгор, Өмнөговь, Дорноговийн ихэнх нутаг, Увс, Өвөрхангай, Дундговийн өмнөд, Завханы баруун өмнөд хэсгээр 20-40 мм, бусад нутгаар 40-80 мм хүртэл бороо ордог( 11 дүгээр зураг).

 Энэ сард Хэнтий, Дорнод, Сүхбаатарын ихэнх нутгаар уур амьсгалын нормоос ахиу, бусад нутгаар нормын орчим бороо орох төлөвтэй( 12 дугаар зураг).

Наймдугаар сард. Агаарын температурын сарын дундаж нь Баян-Өлгий, Хөвсгөлийн ихэнх нутаг, Завханы зүүн, Баянхонгорын хойд, Архангайн баруун хэсгээр 0-12 градус, Ховд, Говь-Алтай, Баянхонгор, Өвөрхангайн өмнөд хэсэг, Өмнөговь, Дундговь, Дорноговь, Дорнод, Сүхбаатарын ихэнх нутгаар 18-24 градус, бусад нутгаар 12-18 градус дулаан байдаг( 13 дугаар зураг).

Энэ сард Баян-Өлгий, Ховд, Говь-Алтайн ихэнх нутаг, Увс, Баянхонгорын өмнөд, Завхан, Өмнөговийн баруун хэсгээр уур амьсгалын нормоос 1.1-1.5 градусаар дулаан, бусад нутгаар нормын орчим байх төлөвтэй( 14 дүгээр зураг).

ОЖД-аар хур тунадас Хөвсгөл, Архангай, Булган, Сэлэнгийн ихэнх нутаг, Төв, Хэнтий, Дорнодын хойд хэсгээр 70-90 мм, Баян-Өлгий, Увс, Ховд, Говь-Алтай, Баянхонгор, Өмнөговь, Дундговь, Дорноговийн ихэнх нутаг, Завханы баруун, Өвөрхангайн өмнөд хэсгээр 20-40 мм, бусад нутгаар 40-70 мм ордог. (15 дугаар зураг).

Энэ сард Ховд, Говь-Алтайн ихэнх нутаг, Баян-Өлгий, Баянхонгорын өмнөд, Өмнөговийн баруун хэсгээр уур амьсгалын нормоос бага, Сэлэнгэ, Хэнтий, Дорнодын ихэнх нутаг, Төв аймгийн зүүн хойд хэсгээр ахиу, бусад нутгаар нормын орчим хур тунадас орох төлөвтэй(16 дугаар зураг).

Есдүгээр сард. ОЖД-аар агаарын температурын сарын дундаж нь Баян-Өлгий, Хөвсгөлийн ихэнх нутаг, Завханы зүүн, Баянхонгорын хойд, Архангайн баруун, Төв аймгийн зүүн хойд хэсгээр 4 градус хүйтнээс 6 градус дулаан, Өмнөговийн нутаг, Говь-Алтайн, Баянхонгор, Дорноговийн өмнөд хэсгээр 14-18 градус, бусад нутгаар 6-14 градус дулаан байдаг (17 дугаар зураг).

Энэ сард Говь-Алтай, Баянхонгор, Өвөрхангай, Дундговь, Өмнөговь, Дорноговь, Сүхбаатарын ихэнх нутаг, Дорнодын зүүн хэсгээр уур амьсгалын нормоос 1.1-1.5 градусаар дулаан, бусад нутгаар нормын орчим байх төлөвтэй(18 дугаар зураг).

ОЖД-аар хур тунадас Хөвсгөл, Булган, Төв,  Хэнтий, Дорнодын хойд хэсэг, Сэлэнгийн нутгаар 30-40 мм, Баян-Өлгий, Увс, Ховд, Говь-Алтай, Баянхонгор, Өмнөговь, Дундговь, Дорноговийн ихэнх нутаг, Завхан, Сүхбаатарын баруун өмнөд, Өвөрхангайн өмнөд хэсгээр 4-15 мм, бусад нутгаар 15-30 мм ордог(19 дүгээр зураг).

Энэ сард Говь-Алтай, Баянхонгорын өмнөд, Өмнөговийн баруун хэсгээр уур амьсгалын нормоос бага, бусад нутгаар нормын орчим хур тунадас орох төлөвтэй(20 дугаар зураг).

2019 оны V-IX сарын цаг агаарын ерөнхий төлөвөөр агаарын температур 5, 6, 8 дугаар сард баруун аймгуудын нутгаар, 7 дугаар сард говийн аймгуудын нутгаар, 9 дүгээр сард ихэнх нутгаар уур амьсгалын нормоос 0.5-1.5 градусаар дулаан, бусад нутгаар нормын орчим байх төлөвтэй.

Хур тунадас 5 дугаар сард төв болон зүүн аймгуудын нутгийн хойд хэсгээр, 6 дугаар сард нутгийн зүүн өмнөд хэсгээр, 7 дугаар сард зүүн аймгуудын нутгаар, 8 дугаар сард нутгийн зүүн хойд хэсгээр уур амьсгалын нормоос их, харин 6, 8 дугаар сард баруун аймгуудын зарим газраар, 5, 9 дүгээр сард баруун аймгуудын өмнөд хэсгээр уур амьсгалын нормоос бага, бусад нутгаар нормын орчим орох төлөвтэй.

Сүүлийн жилүүдэд цаг агаарын гамшигт үзэгдлийн давтагдал, эрч хүч нэмэгдэж байгаа тул зуны хугацаанд зурвас газраар үе үе ширүүн аадар бороо, мөндөр орж, үер буух, салхины түр зуурын хүчтэй ширүүсэлт ажиглагдах магадлал өндөр байна. Мөн хаврын сүүлч, зуны эхээр гэнэт цочир хүйтрэх, зуны дунд үеэр хэд хоногоор хүчтэй халж үр тариа, бэлчээрийн болон таримал ургамлын ургалтад тааламжгүй нөлөөлөх, намрын сүүлчээр нойтон цас орж тариа, хүнсний ногоо цасанд дарагдах зэрэг байгаль цаг агаарын тааламжгүй нөхцөл ажиглагдаж болзошгүйг анхаарна уу.

2019 ОНЫ ТАРИАЛАЛТАД БАРИМТЛАХ АГРО ЗӨВЛӨМЖ

Ус цаг уур, орчны судалгаа мэдээллийн хүрээлэнгээс гаргасан дулааны улирлын төлөвөөр 5-р сард Халхголоос бусад тариалангийн ихэнх бүсүүдэд уур амьсгалын норм (21-30 мм) тунадастай байна. Энэ нь хөрсний чийгийн хэмжээнд дорвитой нэмэлт өгөхөөргүй үзүүлэлт юм.

Харин 6-р сард мөн уур амьсгалын нормын орчим буюу 68-70 мм тунадастай байгаа нь нэлээд нааштай үзүүлэлт боловч хэдийд орох хугацаанаас маш их хамаарна. Цаашдаа 7,8-р саруудад ч мөн иймэрхүү тунадастай, онцгой их халалтгүй байгаагаас үзэхэд бас ч тийм муу биш байна. Өнгөрсөн намар тодорхойлсон чийгээр (10-20, 0-50 см-ийн гүний ашигтай чийг) тариалангийн бүсүүдийн хооронд, нэг бүсэд оршдог цаг уурын өртөөнүүдийн хооронд ч эрс зөрүүтэй байгааг анхаарахгүй байж болохгүй. Тухайлбал Сэлэнгэ аймгийн Орхон, Баруунхараа, Төв аймгийн Эрдэнэсант, Угтаал, Цээл, Борнуур, Дорнодын Халхгол, Архангайн Төвшрүүлэх, Хөвсгөлийн Эрдэнэбулганы хөрсний чийг маш бага байна. Иймээс хаврын угтвар чийгийн мэдээг авч үзэх шаардлагатай.

Мөн Атрын III аяны хүрээнд УГТХ-д хийсэн шинжилгээний дүнгээр улсын хэмжээнд нийт 579.3 мян.га талбайн хөрсний 76.3% нь 2.5%-иас бага ялзмагтай, ургамалд хялбар ашиглагдах шим тэжээлийн бодисын хангамжаар ХАА-н таримлын ургац бий болох төвшингөөс 50 гаруй хувиар доогуур байна. Тогтвортой ургац авахад шаардагдах нитратын азотын агуулалтаар нийт талбайн 59.7%, ургамалд хялбар ашиглагдах фосфороор 42.3%, калиар 88.5% нь хангалтгүй байгааг тогтоосон нь үнэндээ манай тариалангийн хөрс өлсгөлөнгийн байдалтай байгааг харуулж байгаа хэрэг мөн. 

Хуурай гандуу уур амьсгалтай манай орны нөхцөлд таримлаас тогтвортой арвин ургац авах боломжийг хязгаарлаж байгаа гол хүчин зүйл нь хөрсний чийгийн хангамж юм. Иймээс хөрсний чийгийн нөөц, хангамжийг нэмэгдүүлэх гол эх үүсвэр нь орсон хур тунадсыг хөрсөнд бүрэн шингээж хуримтлуулж авах уриншийн боловсруулалтын тоо, төрлийг хөрсний онцлогт тохируулан зөв сонгох явдал чухал болно.

Газар тариалангийн салбарын эзэд, тариаланчид хөрсний үржил шимийг хамгаалсан, хөрсний чийгийн алдагдлыг бууруулсан, механик боловсруулалтыг цөөлж цомхотгосон, бордоо, ургамал хамгааллын арга хэмжээг зохистой хэмжээгээр хэрэглэж хэвшсэн, байгаль экологид сөрөг нөлөөгүй дэвшилтэт техник, технологиор тариаланг хөтлөн явуулахаас гадна  

• Тариалангийн технологийн ажлыг зөвхөн мэргэжлийн агрономичийн удирдлага заавраар хэрэгжүүлэх, 
• Тарилтын өмнөх хөрсний чийг, 5-6-р сарын цаг уурын мэдээг харгалзан тариалах технологийг талбай бүрээр тогтоож байх,
• Чанарын шаардлага хангасан тэгшрэлт сайтай уриншид тариалах,
• Цэвэрлэж, дугаарлаж шинжилгээ хийлгэж стандартад тэнцсэн нутагшсан сортын нарлуулж, ариутгал хийсэн үрээр тариалах,
• Усалгаагүй тариалангийн үр тарианы (бууц, ногоон бордуур хэрэглэснээс бусад) талбайн хөрсийг хагалж элдэншүүлэхээс бүрэн татгалзах, 
• Дараа жил нь уриншлах талбайг заавал сүрэл цацагчтай комбайнаар хурааж сүрлийг талбайд цацах,
• Сүрэл цацсан болон уриншилсан талбайд мал оруулахгүй байх,
•  Механик эдлэншүүлэлттэй уриншийг намар сайн тэгшлээд хойтон хавар нь аль болохоор хөдөлгөлгүй шууд тарих хэрэгтэй.

Монголын тариаланд 3-4 жил тутмын 1-2 жилд нь ган хуурайшил тохиолдож ургац алдах нь ихэс ч байгаа өнөөгийн нөхцөлд тариалангийн технологид заавал мөрдөх дээрх арга ажиллагаанаас гадна дараах технологийн үйлдлийг цаг хугацаанд нь зөв мөрдөж ажиллавал ургац авах боломж бүрэн дүүрэн бий.

Хаврын чийг хаалт: Чанарын шаардлага хангасан уриншийг хөдөлгөх шаардлагагүй, энэ бол манай орны газар тариалангийн бүх бүсэд судалгаагаар тогтоогдсон үр дүн юм. Харин  хүнд шавранцар хөрстэй болон өнгөн үе нь өрөмтөж хагарсан талбайд өрөмтөлтийг арилгах зорилгоор хаврын чийг хаалтыг заавал хийнэ.

Муу боловсруулсан чанаргүй уриншийг хавар цас хайлж дуусмагц БИГ-3 борнойг идэвхгүй байдлаар, 3ККШ-6 булын аль нэгээр хийнэ. Хөрсний чийг хээрийн чийг багтаамжийн 60%-иас их байвал борной, бага тохиолдолд булдах нь илүү үр дүнтэй.

Судалгаанаас үзэхэд чийг хаалтыг намар хийхэд чийг хадгалалт нэмэгдэж, хавар дулааралтад нөлөөлдөг бол намар булдахад хог ургамал хавар эрт ургаж устгах нөхцөл бүрддэгийг санахад илүүдэхгүй.

Уриншийн талбайг намар борной юм уу булаар тэгшилж нягтруулж өвөлжүүлэхэд огт боловсруулаагүй хувилбараас тарилтын өмнөх чийг болон хөрсний бүхэлшил 5-10%-иар их, хог ургамал 8-20 ш/м²-аар бага байсан дүн байдаг.

Цас ихтэй зарим нутгуудад  цасны шар усны үерээс хамгаалах, талбайд гуу, жалга үүссэн нөхцөлд арилгах арга хэмжээ авах, цас хайлж дуусмагц оготны хор тавих ажлыг заавал хийх шаардлагатай. 

Тарилтын өмнөх хөрс боловсруулалт: Тарилтын өмнөх боловсруулалтыг тарих хугацаатай аль болох ойрхон хийх бөгөөд хөрс нягтарч хатуурсан, тэгшрэлт муу талбайд заавал боловсруулалт хийх шаардлагатай. Ингэж талбайн гадаргууг тэгшилсний эцсийн үр дүн нь үрийг жигд гүнд суулгах, тарилт болон хураалтын үеийн техникийн эвдрэл саатлыг багасгах, хураалтын үед гардаг ургацын хаягдлыг бууруулахад оршино.

Үрийг тариалалтад бэлдэх: Чанарын шаардлага хангаагүй үрийг дахин цэвэрлэх, дугаарлах (том, жижгээр нь ялгах) ариутгах, нарлуулах ажлуудыг эртнээс цаг алдалгүй хийвэл зохино.

УГТХ-д хийсэн судалгаагаар үрийг зөвхөн нарлуулаад тарихад хээрийн цухуйц нь 10 хувиар нэмэгдэж ажээ.

Сортын цэвэршилт, хогт хольц, лабораторийн соёололт, үрийн фракц зэрэг үзүүлэлтээр стандартын шаардлага хангасан сайн чанарын үрээр тариалалт хийнэ.  

УГТХ-д хийсэн судалгаагаар 1.7 мм, түүнээс бага фракцийн үрийг тариалалтад ашиглахад тохиромжгүй, 2.0-2.2 мм фракцын үрийг 6 см-ээс ихгүй гүнд, 2.4 мм-ээс их фракцын үрээр 8 см хүртэл гүнд тариалахад цухуйц төдийлөн буурахгүй байгааг анхаарвал зохино. Сүүлийн үед чийглэг жилүүдэд буудайн өвчлөлт 3-5% хүртэл нэмэгдэж тоост ба хатуу харуу, энгийн болон фузариозын үндэсний илжрэл зэрэг өвчний тархалт, хор хөнөөл ихэс ч байна. Иймд тарих үрийг ариутгах, ургамал ургалтын хугацаанд өвчний эсрэг урьдчилан сэргийлэх үйлчилгээтэй фунгицидээр ариутгал хийх нь чухал.

Буудай, арвайн тоост болон хатуу харуу, үндэсний илжрэл, үрийн хөгц зэрэг өвчний эсрэг Скарлет, Тебу-60 зэрэг бодисыг 8-10 л ажлын шингэн болгож  1 тн үрийг хагас хуурай аргаар үр ариутгагч машинаар ариутгана. Үр ариутгаж байгаа ажилчдын хөдөлмөр хамгааллын журмыг нарийн чанд сахих хэрэгтэй.

Агаарын температур +5⁰С-аас дээш болсон үед буюу тариалалтаас 7-10 хоногийн өмнөөс үрийг агуулахаас гарган 15-30 см зузаан тарааж 5-7 хоногийн турш нарлуулан, оройд нь нуруулдана.

 Үр сортын сонголт: Тухайн бүс нутагт дасан зохицсон сортыг тариалахад нэмэгдэл зардал гаргахгүйгээр хөрс, цаг уурын нөөцийг бүрэн ашиглаж таримлын ургацыг 25-30%, заримдаа 50% хүртэл нэмэгдүүлэх боломжтой юм. 

Цаг агаарын онцлогийг харгалзан эрт, дунд, дунд оройн болцтой сортуудыг тодорхой харьцаагаар тариалж сортын бүтцээ зөв тодорхойлох нь гангийн эрсдэлийг бууруулах, тогтвортой арвин ургац авах магадлалыг нэмэгдүүлдэг. Үрийн тариаланг үржил шим сайтай, технологийн дагуу элдэншүүлэгдсэн сайн чанарын уриншид тариалах чиглэл баримтална. 

Тариалах хугацаа, үрийн норм, тарих гүн: Монгол орны тариаланд зонхилон тархсан хүрэн хөрсний 10 см хүртэлх гүнд 10⁰С-аас дээш дулаантай болсон үед тариалалтыг эхлүүлнэ. Оройтуулж тариалах шаардлага гарвал намар 9-10-р сарын цаг агаарын нөхцөлийг харгалзах шаардлагатай. 

Дулааны улирал богинотой бүс нутгуудад тариалан эрхэлдэг манай орны хувьд тариалах хугацааг оновчтой сонгох нь ургацын хувь заяаг шийдэхэд чухал ач холбогдолтой болно.

Зусах буудайг чийгийн хангамжтай талбайгаасаа эхлэн 5-р сарын 25 хүртэл хугацаанд, үрийн тариалалтыг 5-р сарын 15-18-ны хооронд сайн бэлдсэн чанартай уриншид тариална.

Хөрсний нөөц чийг хүрэлцээтэй байгаа талбайд нэг га-д 3.5 сая ширхэг, дунд юм уу хангалтгүй чийгтэй талбайд 3.0 сая ширхэг соёолох чадалтай үрээр таривал зохино. Цаашид дулааралт ихсэж ууршилт нэмэгдэхийн хэрээр үрийн норм багасах хандлагатайг анхаарах хэрэгтэй.

2018 онд хураалтын үед хур тунадас ихтэй байснаас тариа түрүүн дээрээ ургаж соёолох, болц гүйцээгүй ногоон тариа нэлээд хэмжээгээр хураагдсан бөгөөд хэрэв тэр тарианаас тарих үрээ хадгалсан бол лабораторийн соёололтыг сайн шалгаж тариалах шаардлагатай. 

Хөрсний чийг хангалттай талбайд 5-6 см, дунд юм уу хангалтгүй талбайд 7-8 см гүнд тарина.

Энэ жилийн 6-8-р сарын халалт, хур тунадасны хуваарилалтыг харгалзан гуурсанд тариалах эсэхээ талбай дээр нь шийдэх хэрэгтэй.

Хөрс хамгаалах агротехнологи: Хөрсний үржил шимийг дээшлүүлж ургацыг нэмэгдүүлэхийн зэрэгцээгээр чанарыг нь сайжруулдаг үндсэн аргын нэг нь бордох технологи юм. Газар тариалангийн үндсэн хууль болох буцаан өгөх хуулийг бид тариалан эрхэлж байгаа сүүлийн жилүүдэд (1990 оноос хойш) мөрдөж байгаагүйгээс хөрсний үржил шим ядууралд ороод байна. Иймд таримлын шим тэжээлийн шаардлага, хөрсний үржил шимийг харгалзан бордох технологийг газар тариалан эрхлэгчдийн баримтлах хууль болгон хэвшүүлье. Энэ талаар төр засгийн дэмжлэг нэмэгдэж дотоодын экологийн биобордооны үйлдвэрүүд шинээр байгуулагдаж үйл ажиллагаа нь идэвхжиж байна.   

УГТХ-гээс Сэлэнгэ аймгийн Цагааннуур сумын Товхонхан, Зүүнбүрэн сумын Шимт бүрэн ХХК-нуудад 2015 оны гандуу жилд явуулсан судалгаагаар дэвшилтэт технологийн нөхцөлд гандуу жилд тарилттай хамт эрдэс бордоог бага тунгаар буюу фосфор, калийн (P₂₀K₂₀) фон дээр азотын бордоог N_30-50 кг/га тунгаар хэрэглэх нь үрийн цухуйц, ургацыг нэмэгдүүлж, үрийн чанарыг дээшлүүлж, бордооны үр ашиг нэмэгдсэн байна. Харин цаг уурын хувьд чийглэг ба хэвийн жилд тарилттай хамт  эрдэс бордоог N_50-80 P_20-60K_20-40 кг/га тунгаар хэрэглэхэд хөрсний тэжээлийн бодисын хангамж дээшилж, ургац, түүний чанар нэмэгдэж байгааг тогтоожээ.

Хуурай бактерин бордоог га-д 6-8 кг, шингэн азофос бордоог 8-10 л-ээр, Дархан-ризо шингэн бордоог 1 га-д орох үрийг 3-5 л-ээр тооцож бордож тариална. Бактерин бордоог үртэй холихдоо нар үзүүлэхгүй, бүтээлэгтэй тээвэрлэх, үрлэгчийн бункерийн таг хааж тариалбал зохино.

УГТХ-д сүүлийн 10 гаруй жил явуулсан судалгаанаас харахад химийн уринш буюу механик элдэншүүлэггүй технологи хөрсийг бага хөндөх, салхины элэгдэл эвдрэлийг бууруулах, улмаар хөрсний үржил шимийг хамгаалахаас гадна өртөг зардал багатай, ургац нэмэгдүүлдэг болох нь тогтоогдож улмаар улсын хэмжээний уриншийн 50 гаруй хувьд нэвтрээд байна.

Ургалтын үеийн арчилгаа: Хог ургамал ихтэй талбайд буудайн бутлалтаас гол хатгалтын үе шатанд гербицид цацна. Хос үрийн талт хог ургамлын эсрэг сонгомол үйлчилгээтэй Лорнетийг 0.16-0.46 л/га, Фенизаныг 0.14-0.20 л/га, Магнум, Алмазис, Зингерийг 8-10 л/га тунгаар, нэг наст үет хог ургамлын эсрэг Овсюген экспресс, Топикийг 0.4-0.6 л/га, Пумасупер гербицидийг 0.6-1.2 л/га тунгаар хэрэглэнэ.  Хортон гарсан тохиолдолд /царцаа, бөөс, бясаа/ хураалтаас нэг сарын өмнө Децис, 20%-ийн Сумицидин, 2.5%-ийн Кинмиксийг 0.3-0.4 л/га тунгаар, өвчин илэрвэл (гельминтоспориоз, септориоз) 80%-ийн Цинеб 0.2-0.4 л/га, Тилт 0.5 кг/га, Альто 0.1-0.2 л/га тунгаар тус тус шүршиж тэмцэнэ.

Одоо мөрдөж байгаа моно тарималт сэлгээг өөрчлөх, сэлгээг уртасгах, таримлын төрлийг олшруулах нь элдэншүүлгийн тоог цөөрүүлэх, хөрсний биологийн идэвх, физик, хими, биологийн шинж чанарыг сайжруулах, шим тэжээлийн бодисын эргэлтийг дэмжин хөрсийг эрүүлжүүлэх ач холбогдолтой. ЭТС-д буурцагт ургамлууд болон өргөн мөрөөр таригддаг эрдэншиш, наранцэцэг зэрэг таримлыг оруулах, цулгуй уриншийг багасгах, ногоон бордоот уриншийн хэмжээг нэмэгдүүлэх замаар 3-5 сэлгээт ЭТС-ийг нэвтрүүлэх шаардлагатай байна. Буудайг үрийн тариаланд уринш-буудайн сэлгээнд тариална.  Таваарын үр тариа зонхилдог нутгуудад үр тариа уриншийн 3-5 талбайт дараах ЭТС-ийг зөвлөж байна.

1. Цулгуй уринш-Буудай-Буудай

2. Цулгуй уринш-Рапс-Буудай

3. Цулгуй уринш-Буудай–ногоон бордоот  уринш /вандуй+хошуу будаа/ -Буудай

4. Цулгуй уринш-Рапс-Тэжээлийн үр тариа –ногоон бордоот уринш -Буудай

5. Цулгуй уринш-Буудай-Эрдэнэшиш болон тэжээлийн үр тариа+хошоон өвс-Ногоон бордоот уринш-Буудай эсвэл рапс-Тэжээлийн үр тариа 

Үйлдвэрлэлд  хөрс  хамгаалах чиглэлээр  уринш – буудай – ногоон бордуурын ургамлын  сэлгээг мөрдөж чадвал ургацыг 13.7-23.0%-иар нэмэгдүүлж хөрсөн дэх ялзмагийн бууралтыг жилд 0.13% буюу 0.25тн-оор багасгах  боломжтой ба уринш – буудай – төмс – буудай гэсэн сэлгээ нь  ургацыг 15.0-19.0%-иар нэмэгдүүлдэг нь УГТХ-ийн судалгаагаар тогтоогдсон байна.

Хөрсний элэгдэл эвдрэлийн зэргийг харгалзан зах зээлийн нөхцөлд нэвтрүүлж болох сэлгээний дараах хэвшлүүд шалгараад байна. Үүнд:

А. Цулгуй уринш-буудай-вандуй+хошуу будаа-буудай / элэгдэлдээгүй юм уу сул элэгдсэн хөрс бүхий талбайд/ 

Б. Цулгуй уринш-буудай-үр тариа+хошоон өвс-ногоон бордоот уринш-буудай /дунд зэргийн элэгдсэн хөрс бүхий талбайд/

            Элэгдэлд хүчтэй нэрвэгдсэн талбайд

В. Цулгуй уринш-буудай –буудай+царгас –царгас-царгас

Г. Ногоон бордуурт уринш-Буудай- Үр тариа,  вандуй + хошоон өвсний сэлгээг мөрдөж элэгдлийг зогсоож хөрсний үржил шимийг сэргээх шаардлагатай байна.

Усалгаатай талбайд үр тарианы таримлын ургац нэмэгдүүлэх чиглэлээр: Вандуй-буудай-рапс,Төмс-буудай-буудай сэлгээг, тэжээлийн таримлын ургац нэмэгдүүлж хөрс сайжруулах чиглэлээр вандуй-буудай-арвай-наранцэцэг эсвэл эрдэншиш, төмс-буудай-буурцагтан-рапс гэсэн сэлгээ мөрдөхийг зөвлөж байна.

Хучлагатай тариалан: Гандуу тариалантай улс орнуудад мөрдөж буй хучлагатай тариалангийн технологи нь хөрсний өнгөн үед сүрлэн хучлага үүсгэснээр элэгдэл эвдрэлээс хамгаалах, органик бодисын хуримтлалыг нэмэгдүүлэх, хөрсний чийг дулааны таатай горимыг бий болгож улмаар ургац нэмэгдүүлж байгааг тариаланчид авч хэрэгжүүлэх зайлшгүй шаардлага тулгарч байна.

Казахстаны салхи шуурга ихтэй гандуу нутгуудад хийсэн судалгааны дүнгээр нэг ам метр талбайд 20 см урттай 250-300ш хэвтээ буюу босоо сүрэл байвал хөрсийг салхины үйлчлэлээс найдвартай хамгаалж чаддагийг тогтоожээ.  Манай орны нөхцөлд 50%-ийн уринштай, уриншийн талбайд 2-3 удаагийн боловсруулалт хийхэд ургамлын үлдэгдэл (гуурс сүрэл) устгагдан хөрс салхинд тэсвэргүй болдог тул элэгдэл эвдрэлээс хамгаалах түүний учруулах хор хөнөөлийг багасгахад талбайг зурваслах, сүрлэн хучлага үүсгэх бодит шаардлага урган гарч байна.

УГТХ-д явуулсан судалгааны дүнгээр тариалангийн талбайн хөрсний гадаргууд 3.0 т/га сүрлэн хучлага үүсгэснээр хучлагагүй талбайтай харьцуулбал хавар тарилтын үед үр суух гүний дулааныг 2 хэмээр бууруулж, 0-20 см гүний чийгийг 1.7-2.0 мм-ээр нэмэгдүүлснээр таримлын үр жигд соёолох нөхцөлийг бүрдүүлж 1.4-2.1ц/га-аар илүү ургац бүрдүүлсэн дүн байгааг тариаланчид сонирхох хэрэгтэй.

Уур амьсгалын өөрчлөлт, ган хуурайшилт нь ургацын хэмжээ чанарт сөргөөр нөлөөлж байгаа ч  бид цаг агаарын эрсдэлтэй нөхцөлд ч гэсэн өөрсдөөсөө шалтгаалах бүхнийг өөрөөр хэлбэл тариалах технологийн горимыг нэг бүрчлэн мөрдөж ажиллах шаардлагатай байна.      

Ж.Намбар, доктор Ph, дэд профессор

                                                           Б.Дорж,  доктор Sc, профессор

УС ЦАГ УУР, ОРЧНЫ СУДАЛГАА МЭДЭЭЛЛИЙН ХҮРЭЭЛЭН

2019 оны 04 дугаар сарын 05